Τρίτη 10 Ιανουαρίου 2012

Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον, Κ. Καβάφη

Κατηγορία του ποιήματος: Διδακτικό - Φιλοσοφικό ποίημα (το έντονα προτρεπτικό ύφος και η διδακτική διάθεση το απομακρύνουν από την ιστορική του διάσταση και το προσεγγίζουν στην κατηγορία των φιλοσοφικών-διδακτικών ποιημάτων). Ο Καβάφης παίρνει το ιστορικό στοιχείο και το μεταπλάθει σε ποίηση.

Ο τίτλος του ποιήματος: Είναι αυτούσιος παρμένος από μια περικοπή του Πλουτάρχου, που αναφέρεται λίγα χρόνια 34 π.Χ. πριν από την ήττα του Αντωνίου που έγινε το 31 π.Χ. Το παράδοξο αυτό γεγονός εκτυλίχθηκε τα μεσάνυχτα της κρίσιμης αναμέτρησης του Αντώνιου με τον Οκταβιανό. Είναι η ερμηνεία που έδωσαν οι ντόπιοι στο παράδοξο γεγονός.
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, την παραμονή της μεγάλης επίθεσης του Οκταβιανού, ξαφνικά τη νύχτα ακούστηκαν ήχοι μελωδικών οργάνων και μεγάλη φασαρία από κόσμο που χόρευε με βακχικούς αλαλαγμούς. Ήταν σα να κινούνταν ένας θορυβώδης θίασος προς την έξοδο της πόλης και ο θόρυβος σταμάτησε μόλις πέρασε τις πύλες, γεγονός που δημιούργησε μεγάλη αίσθηση στους κατοίκους που θεώρησαν ότι ήταν ένα σημάδι ότι ο προστάτης θεός του Αντωνίου, ο Διόνυσος, τον εγκατέλειπε.

Ο ήρωας του ποιήματος: Ρωμαίος στρατηγός, Μάρκος Αντώνιος (82-30 π.χ.). Διαδέχθηκε τον Καίσαρα μετά το θάνατο του και έγινε κυρίαρχος της Ρώμης. Νικήθηκε στη ναυμαχία στο Άκτιο από τον Οκταβιανό και ένα χρόνο αργότερα αυτοκτόνησε πέφτοντας πάνω στο σπαθί του. Στο ποίημα βρίσκεται αντιμέτωπος με την αποτυχία, με το τέλος και τη ματαίωση των σχεδίων του. Ο ποιητής του υποδεικνύει να αντιμετωπίσει με ψυχραιμία, ρεαλισμό, αξιοπρέπεια το τέλος που έρχεται και να το αποδεχτεί ως μια ανέκκλητη πραγματικότητα.

Στόχος του ποιητή: «Ο Καβάφης δεν εζήτησε να μετουσιώσει ποιητικά τα μεγάλα πρόσωπα και τα μεγάλα γεγονότα της ελληνικής ιστορίας. Έκανε την αντίθετη δουλειά. Ζήτησε να αναστήσει και τα πιο άγνωστα πρόσωπα στην πορεία του ιστορικού γίγνεσθαι. Και τα έκανε σύμβολα της σκοτεινής ζωής που υπάρχει παντού και πάντα κατά ένα τρόπο ανάλογο. Τους έδωσε σημασία όχι ηρωική, αλλά ανθρώπινη. Γι’ αυτό και διάλεξε τα θέματά του από την εποχή της παρακμής – θέματα φθοράς και ματαιότητας της ζωής και της σκέψης. Κι όσα πρόσωπα και πράγματα είχανε καθαυτά κάποιαν ιστορική σημασία, τα «ερμήνεψε» διαφορετικά απ’ ό,τι η «επίσημη» ιστορία τα ερμηνεύει».

Δομή του ποιήματος:
Το ποίημα χωρίζεται σε δύο μέρη:
Ø  Το πρώτο εισάγει το θέμα της ήττας και του αναπόφευκτου τέλους που έρχεται μοιραία (στ.1-6). 
Ø  Το δεύτερο μέρος αναπτύσσει το μοτίβο μιας ψύχραιμης αποδοχής των γεγονότων, χωρίς παρακλητικές ικεσίες και αυταπάτες (στ.7-19).

 Αφηγηματική τεχνική:
Το ποίημα ξεκινά in media res. Ο αφηγητής είναι παρών στο δωμάτιο του ήρωα του. Είναι  παντογνώστης, ένα alter ego του ήρωα που πλησιάζει το τέλος του. Τον εαυτό του είναι τον οποίο παραινεί διαμέσου του Αντωνίου. Με αμεσότητα και ρεαλισμό απευθύνεται το β΄ενικό πρόσωπο στον ήρωα και στον αναγνώστη.

Τα σύμβολα του ποιήματος:

Ø  Ο Αντώνιος: είναι ο εκλεκτός της τύχης, ο άνθρωπος απέναντι στον οποίο η ζωή υπήρξε ιδιαίτερα γενναιόδωρη, ώστε να ζήσει μια ζωή αξιοζήλευτη που υπερβαίνει το κοινό μέτρο. Είναι το επιτυχημένο και φιλόδοξο άτομο που έζησε μια ζωή ξεχωριστή και αξιοζήλευτη. Αυτή η ζωή όμως βρίσκεται αιφνίδια και απρόβλεπτα μπροστά στο χείλος της καταστροφής ή μπροστά στο θάνατο.

Ø  Η Αλεξάνδρεια: είναι η ξεχωριστή και επιτυχημένη ζωή, με τις πνευματικές και υλικές της απολαύσεις που έζησε ένα επιτυχημένο άτομο, μια ζωή όμως που δεν κράτησε ως το τέλος, αφού ανατρέπεται αιφνίδια και οδηγείται στο τέλος της.
Αποτελεί βασικό πόλο της ποίησης του Καβάφη. Είναι το κέντρο της τέχνης και της παιδείας στην Ανατολή. Είναι η κιβωτός του Ελληνισμού.

Ø  Ο αόρατος θίασος: είναι το δυσοίωνο μήνυμα, το κακό προμήνυμα για το επερχόμενο τέλος. Συνδέει το ποίημα με το θρύλο, όπως μας τον παρέδωσε ο Πλούταρχος. Σύμφωνα με αυτό, είναι η συνοδεία του θεού Διόνυσου, η οποία όταν περνά σημαίνει ότι εγκαταλείπει τον Αντώνιο (τον κάθε Αντώνιο). Ο απερχόμενος λοιπόν θίασος συμβολίζει την απώλεια της περασμένης ευτυχίας, τον πρότερο - λαμπρό αλλά αποτυχημένο βίο και σημαδεύει το τέλος της ζωής του ήρωα.

Ø  Ο Θεός (Διόνυσος): συμβολίζει την τύχη που αποσύρει ξαφνικά την εύνοια της από τον εκλεκτό της ώστε να οδηγηθεί στην αποτυχία ή στο θάνατο.

Ø  Ώρα μεσάνυχτα: είναι ο χρόνος που το άτομο είναι εντελώς ανυποψίαστο για το επερχόμενο τέλος, άρα και εντελώς ανέτοιμο να το δεχτεί και να το αντιμετωπίσει.

Ø  Μουσικές εξαίσιες, ήχοι: είναι οι ωραίες στιγμές, οι επιτυχίες της ζωής που φτάνουν στο τέλος τους και τις οποίες το άτομο καλείται να αναπολήσει ως τελευταία απόλαυση αυτής της ζωής που χάνει οριστικά.


     Ο Διδακτικός χαρακτήρας του ποιήματος: το ποίημα έχει έντονα διδακτικό χαρακτήρα. Αυτό φαίνεται από τα εξής:
Ø  Από τη χρήση του β΄ προσώπου
Ø  Από τις αλλεπάλληλες προτροπές και αποτροπές που το αποτελούν
Ø  Από την προτροπή που απευθύνει ο ποιητής προς τον ήρωά του να εκπληρώσει το χρέος
    που έχει απέναντι στον εαυτό του και να μην τον ταπεινώσει, διατηρώντας ως το τέλος την
    αξιοπρέπειά του και αντιμετωπίζοντας το τέλος με θάρρος.

      Οι Προτροπές και οι Αποτροπές του ποιήματος: το ποίημα είναι δομημένο πάνω σε αλλεπάλληλες προτροπές και αποτροπές:

Ø  «μη ανωφέλετα θρηνήσεις»: μην κλάψεις μπροστά στο τέλος, είναι μάταιο, το κακό είναι ανέκκλητο. Δέξου με στωϊκότητα και αυτοκυριαρχία ό,τι έγινε.

Ø  «αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει»: αποδέξου την πραγματικότητα, θεώρησε τετελεσμένο το κακό, δείξε αποφασιστικότητα.

Ø  «μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου, μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχτείς»: μην τρέφεις ψευδαπάτες, αποδέξου με ρεαλισμό τη σκληρή πραγματικότητα.

Ø  «όχι με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα»: αντιμετώπισε με θάρρος την πραγματικότητα, μην πέσεις χαμηλά, μην υιοθετήσεις συμπεριφορά που σε εκθέτει και σε ταπεινώνει.

Ø  «πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο κι άκουσε με συγκίνησιν...ως τελευταία απόλαυσι»: αποδέξου το τέλος και αναπόλησε τις ωραίες στιγμές τις επιτυχίες που άφησε πίσω της η ζωή, που τώρα τελειώνει.

Ανάλυση του ποιήματος:
Στίχοι 1-6
«Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ’ ακουσθεί
αόρατος θίασος να περνά
με μουσικές εξαίσιες, με φωνές –
την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου
που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου
που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανωφέλετα θρηνήσεις»

Ώρα μεσάνυχτα - ώρα μηδέν. Το τέλος και η αρχή. Μια μυστηριακή ατμόσφαιρα και υποβλητικότητα, στην οποία κυριαρχεί η αίσθηση της ακοής. Υπάρχει έντονη μουσικότητα, στοιχείο του συμβολισμού. Ο αόρατος θίασος συντείνει και αυτός στη μυστηριακή ατμόσφαιρα. Το σαν εδώ σημαίνει ότι ο αόρατος θίασος συμβολίζει το Θεό Διόνυσο, ο οποίος τώρα εγκαταλείπει τον Αντώνιο. Είναι όμως και ο θάνατος, η ζωή που τον εγκαταλείπει. Στους στίχους 4-6 δίνεται η ολοκληρωτική καταστροφή, γιατί η τύχη του τον εγκαταλείπει. Ενδίδει, άρα σημαίνει οδηγείται στην αποτυχία του Αντωνίου στο Άκτιον και σημαδεύει το τέλος της ζωής ενός ανθρώπου εξαιρετικού. Ο Αντώνιος δεν ήταν οποιοδήποτε πρόσωπο. Ήταν ένας μεγάλος στρατηγός, ένας άνθρωπος που γνώρισε το σώμα και το πνεύμα της Αλεξάνδρειας και έγινε γνωστός στην Ανατολή. Η αποτυχία λοιπόν δίνεται πέρα από την τύχη και με τα έργα του που απέτυχαν και τα σχέδια της ζωής του που βγήκαν όλα πλάνες. Ό,τι ονειρεύτηκε, ό,τι επιδίωξε, ό,τι οραματίστηκε ο Αντώνιος, έρχεται μια στιγμή που όλα ματαιώνονται. Άρα, στους στίχους αυτούς εντοπίζουμε το στοιχείο της ματαίωσης και της αποτυχίας, του αδιεξόδου και του εγκλεισμού, γιατί παγιδεύεται ο ήρωας μέσα στις τρεις λέξεις που δηλώνουν την ολοκληρωτική καταστροφή, τύχη, έργα, σχέδια. Άσχετα αν απέτυχε ο ήρωας δεν παύει από το να είναι εξαιρετικό πρόσωπο. Τον προτρέπει ο Καβάφης να μην καταφύγει σε ανώφελους θρήνους γιατί η ζωή σε θέλει γίγαντα, έτοιμο, προετοιμασμένο, θαρραλέο. Μην ξεπέσεις σε ανώφελους θρήνους, γιατί δεν πρόκειται να αλλάξει η κατάσταση. Η αποτυχία και η συμφορά είναι εκ των προτέρων δηλωμένες.

Στίχοι 7-8
«Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει»

Στους στίχους αυτούς βρίσκεται το κέντρο βάρους του ποιήματος. Την αποτυχία και το θάνατο λέει ο ποιητής πρέπει να τα περιμένεις από καιρό (στην πραγματικότητα ο ήρωας εδώ δεν είναι έτοιμος, γιατί το κακό το βρήκε ξαφνικά), να είμαστε προετοιμασμένοι για τέτοια πράγματα, θαρραλέοι (και δεν μπορεί παρά να είναι θαρραλέος ο άνθρωπος που κατέκτησε την επιτυχία). Είναι μια ήρεμη, στωϊκή αντιμετώπιση του θανάτου. Με μια τέτοια προετοιμασία ζητά ο ποιητής να αποχαιρετήσουμε την Αλεξάνδρεια που φεύγει. Η Αλεξάνδρεια, η οποία προσωποποιείται φεύγει αντικειμενικά εκ των προτέρων και καλείται πρώτα-πρώτα αυτό να το συνειδητοποιήσει ο ήρωας. Η Αλεξάνδρεια είναι η πόλη που έζησε ο ήρωας αλλά συμβολίζει και την ίδια τη ζωή. Στην αρχή, ο ποιητής είπε πως ο Θεός Διόνυσος εγκατέλειψε τον ήρωα, όπως αναφέρεται και στον τίτλο του ποιήματος. Τώρα και η πόλη τον εγκαταλείπει, έτσι και στις δύο περιπτώσεις οι δύο λέξεις αυτές συμβολίζουν τη ζωή που φεύγει.

Στίχοι 9-11
«Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν
ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου
μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς»

Με τη λέξη προ πάντων, ο ποιητής θέλει να δώσει την αξιοπρέπεια και το επίπεδο του ήρωα μπροστά στην ολοκληρωτική καταστροφή. Τον καλεί όχι μόνο να μη θρηνήσει αλλά ούτε και να επιτρέψει στον εαυτό του αυταπάτες, ότι δήθεν πρόκειται για όνειρο, ότι η ένδειξη ότι πλησιάζει ο θάνατος δεν είναι πραγματική, ότι οι μουσικές εξαίσιες και οι φωνές είναι απλά μια ακουστική ψευδαίσθηση. Τον προτρέπει να αποβάλει κάθε ελπίδα, γιατί μια τέτοια αυταπάτη είναι αδυναμία που τον κάνει να ξεπέφτει, να χάνει την αξιοπρέπεια του.


Στίχοι 12-13
«Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
          σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι»

Εδώ, υπενθυμίζει στον καβαφικό ήρωα τον ηθικό-πνευματικό εξοπλισμό που πήρε από την πόλη του, την Αλεξάνδρεια. Άρα, η πόλη εδώ συμβολίζει την Αλεξανδρινή ζωή που του χάρισε τον πλούτο, την ευμάρεια, τη δόξα, τα υλικά και πνευματικά αγαθά, τα αξιώματα. Η στάση του απέναντι στην αποτυχία και στο τέλος πρέπει να είναι ανάλογη της ζωής που έζησε. Έχει χρέος λοιπόν να αποχαιρετήσει τη ζωή με αξιοπρέπεια, γιατί αυτή του έδωσε μια σωστή προπαίδεια ώστε να αντιμετωπίζει το θάνατο με μια φιλοσοφική, στωϊκή διάθεση. Γι’ αυτό το λόγο, δεν πρέπει να καταδεχτεί ο άξιος, καβαφικός ήρωας που έφτασε τόσο ψηλά τις μάταιες ελπίδες, γιατί δεν είναι τυχαίος-κοινός άνθρωπος αλλά ξεχωριστός, που έζησε μια υψηλή ζωή. Πρέπει να παραμείνει ψηλά ως το τέλος, να μην ξεπέσει χαμηλά, να μην ταπεινωθεί. Έτσι, στους στίχους αυτούς εξαίρεται το ίδιο το άτομο αλλά και η πόλη η Αλεξάνδρεια.

Στίχοι 14-19
«πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,
κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ’ όχι
με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,
ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους,
τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,
κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις»

Στους τελευταίους στίχους, ο ποιητής προτρέπει το εξαιρετικό άτομο να δει την πραγματικότητα. Το παράθυρο λειτουργεί εδώ ως  οθόνη στην οποία θα «προβληθεί» η ζωή που φεύγει, ενώ ο ήρωας θεωρούσε τους τέσσερις τοίχους της κάμαράς του ασφαλές καταφύγιο. Είναι αυτό που συνδέει τον έγκλειστο με το έξω. Έτσι, η ασφάλεια του μέσα χώρου απειλείται από αυτά που θα δει ο ήρωας πλησιάζοντας το παράθυρο. Συνειδητοποιεί πως η αυτοπαγίδευση, ο ηθελημένος εγκλεισμός  δεν του πρόσφεραν την προστασία που ανέμενε. Ο Καβάφης καλεί τον ήρωα του να προχωρήσει ακόμα ένα σκαλί πιο πάνω στην αξιοπρεπή αντιμετώπιση του θανάτου. Η εικόνα εδώ μας συνδέει πάλι με τον αόρατο θίασο και τις προτροπές του ποιητή. Η λέξη σταθερά σημαίνει άφοβα, θαρραλέα. Να υποδεχτεί τον επερχόμενο θάνατο με συγκίνηση, βέβαια σαν άνθρωπος αλλά όχι και με το ξεπεσμό σε ικεσίες όπως κάνουν οι δειλοί για επιβράδυνση του τέλους. Η κίνηση του ήρωα προς το παράθυρο έχει, όπως και όλο το ποίημα, έντονη θεατρικότητα. Μοιάζει με το βηματισμό του μελλοθάνατου προς το ικρίωμα. Οι παραινέσεις τελειώνουν και η συναισθηματική φόρτιση του έγκλειστου πρέπει να είναι μετρημένη. Απαιτείται ψύχραιμη αποδοχή του τέλους και δύναμη ψυχής για να αποχαιρετήσει την υψηλή ζωή που του δόθηκε η ευκαιρία να ζήσει. Το άτομο θα πρέπει να ακούσει τους ήχους και τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου. Να μπορέσει να νιώσει βαθιά την τελευταία εξαίσια έκφραση της θεϊκής ζωής που χάνει. Ο Αντώνιος αξιοποίησε τις οδηγίες του ποιητή και θα είναι τώρα σε θέση να αποχωριστεί τη ζωή. Η Αλεξάνδρεια δεν φεύγει απλώς, τώρα τη χάνει ενώ ήταν δική του, ήταν μέτοχος και του αφαιρείται, με το κεφάλι όμως ψηλά.

Κεντρική Ιδέα:
Ο άνθρωπος δεν πρέπει να λυγίζει στη ζωή του όσες δυσκολίες κι αν έχει. Πρέπει να μένει όρθιος και αξιοπρεπής μέχρι την τελευταία στιγμή της ζωής του.
                   
Το δίδαγμα του ποιήματος:
Ο άνθρωπος που η ζωή τον αξίωσε να φτάσει ψηλά και να γνωρίσει την επιτυχία, πρέπει να αποδέχεται με αξιοπρέπεια την πτώση και το τέλος. Να αποφεύγει οτιδήποτε μπορεί να τον ταπεινώσει ή να τον εκθέσει. Πρέπει να παραμένει στο ύψος του. Γνωρίσματα αυτής της αξιοπρεπούς αποδοχής της πραγματικότητας είναι:

Ø  η ρεαλιστική αποδοχή της πραγματικότητας
Ø  η θαρραλέα στάση
Ø  η αυτοκυριαρχία

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου